AZERBAYCAN’DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI

AZERBAYCAN ‘DA MATBUAT HAREKETLERİNİN BAŞLANGICI*

                                                             Yrd.Doç Dr.İrfan Murat YILDIRIM**

 

Ruslar, Kafkasya ve Azerbaycan’ın işgalinden sonra takip ettikleri müstemlekecilik siyaseti gereği halkla ilişkiler kurabilmek hükümetin kararlarını ve kanunları duyurabilme amacıyla 1828’de Tiflis’te Tifflisskiy Vedomosti (Tiflis Haberleri ) adıyla bir gazete çıkarırlar.[1]

Rusça çıkan bu gazetede Azerbaycan’la ilgili çeşitli yazılar da çıkmıştır.1829’da Gürcüce,1830’da Ermenice,1832 ‘den itibaren de Azeri Türkçesiyle ekler veren bu gazetenin Tiflis Exbarı adını taşıyan Azeri Türkçesiyle çıkan eki bu güne kadar ele geçmemiştir.

Tiflis Exbarı kayıtlara göre kısa bir müddet çıktıktan sonra yine devlet tarafından kapatılır.Yine Tiflis’te  1838-1864 yılları arasında Rusça olarak çıkan Zakavkaskiy Vestnik gazetesi 1845 yılından itibaren Azeri Türkçesiyle de Kafkasın bu terefinin xeberi adıyla çıkar. Bu ek 1849’da kapatılır.[2]

Azeri Türkçesiyle çıkan bu ekler hem devlet tarafından çıkarıldığı için hem de milli hususiyetler taşımadığı için Azerbaycan matbuatının başlangıcı olarak kabul edilmezler

Azerbaycan’ın milli matbuatı 22 Temmuz 1875’de Hasan Bey Zerdabi tarafından ayda iki defa çıkarılan Ekinci gazetesidir. Gazete 1875-1877 yılları arasında 56 sayı çıkmıştır.İlk sayıları 4,daha sonraki sayıları 8 sayfa çıkan bu gazete Azerbaycan’da milli matbuat oluşması yolunda çığır açmıştır.

Ekinci’den sonra Ziya( Tiflis 1879-1880 ), Ziya-yı Kafkasiyye ( Tiflis,1880-1884) gazeteleri çıkar. Bu iki gazetenin ardından Keşkül(1883-1891) adlı dergi çıkarılır.

Bu dergi de Rus sansürü tarafından kapatıldıktan sonra 1903 yılına kadar Azeri Türkçesi’yle gazete veya dergi çıkarılmasına izin verilmemiştir. Nihayet 1903’de Mehemmed Şahtaxtlı tarafından Şark-ı Rus (1903-1905) çıkarılır.

Bu arada Rusça yayınlanmış olsa da(1891-1919) Kaspi gazetesinden de söz etmek gerekir. Bu gazetede  Ali Merdan Topçubaşı, Hasan Bey Zerdabi, Hüseyinzade Ali Bey,Ferudun Bey Köçerli, Neriman Nerimanof, Eynalı Sultanof gibi dönemin önemli Azeri aydınlarının yazılarına yer verilmiştir.

1905 yılına kadar Azerbaycan’da çıkan gazetelere bakıldığında Rus idaresinin ve sansürünün, Azeri Türkçesiyle gazete çıkmasına izin vermediği ve bu dönemde çıkmasına izin alınabilen gazetelerin de  büyük ölçüde Rus sansürünün baskısı altında olduğunu ve sansür tarafından bu yayın organlarının sıkı bir şekilde sürekli denetlendiği görülür. Bu nedenle Azerbaycan’da Türk matbuatı asıl gelişmesini 1905 Rus ihtilalinden sonra gösterir.[3]

1905 – 1920 yılları arasında Azerbaycan’da altmış kadar gazete ve dergi neşrolunur. Bunların arasında siyasî ve kültürel alanda önemli yere sahip başlıca gazete ve dergileri sayacak olursak :  Hayat (1905 - 1906), İrşad (1905 - 1908), Tekâmül (1906 - 1907), Taze Hayat (1907 - 1908), Burhan – Terakki (1906 - 1911), İttifak (1908 - 1909),Mazhar/Mezher (1908-1917), Terakki (1908 - 1909), Hakikat (1909 - 1910), Nicat (1910 - 1912), Seda (1909 - 1911), Hilal (1910 - 1911), Asar – Hakikat (1911 - 1912), Yeni İrşad (1911 - 1912), Seda-yı Vatan (1911 - 1912), Basiret (1914 - 1920), Açık Söz (1915 - 1918), Yeni İkdam (1915), Seda-yı Kafkaz (1915 - 1916), Son Haber (1915 - 1916), Doğru Söz (1916 - 1917), İttihad (1917 - 1920), Millet (Akmescit 1917, Bakû 1918-1920), Müsavat (1917), Azerbaycan (Gence 1918, Bakû 1918 - 1920), İstiklal (1918 - 1920) ,Davet-Koç (1906), Debistan (1906-1908), Molla Nesreddin (1906-1931), Himmet/Hümmet (1904-19059, Rehber (1906-1907), Behlul (1907)  Füyuzat (1906-1907), Yeni Füyuzat( 1910-1911), Güneş (1910-1911 ), Işık (1911-19129, Mekteb (1911-1920), Hak Yolu (1911-1912), Kel Niyyet (1912-1913), Şelale (1913-1914), Dirilik (1914-1916), Tuti (1914-1917), Baba-yı Emir (1915-1916), Kurtuluş (1915,1920), Şeypur (1918-1919), Zenbur (1918-1920)gazete ve dergilerini görebiliriz.[4]

Bu gazeteler ve dergiler hakkında kısaca bilgi vermek gerekirse:

 

 Hayat[5] (1905 - 1906):

 

 Zeynalabidin Tağıyev’in maddi destek verdiği ve Ali Merdan Topçubaşı’nın imtiyaz sahibi olduğu Hayat gazetesi 1905-1906 yılları arasında toplam 325 sayı çıkmıştır. “Günlük, siyasî, içtimaî, iktisadî ve edebî” başlığıyla çıkan ve Azerbaycan matbuat tarihinde önemli rol oynayan bu gazetenin yöneticiliğini Ahmet Ağaoğlu ve Ali Bey Hüseyinzade yapmıştır.Daha sonra Ahmet Ağaoğlu gazeteden 102. sayıdan sonra ayrılmıştır.”[6]

Hayat Gazetesi’nin yazı kadrosu arasında Ali Bey Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Hasan Bey Zerdabi, Abbas Sıhhat, Mehemmed Hadi, Üzeyir Hacıbeyli, Ebdürrehimbey Hakverdiyev, M.E.Sabir,N.Nerimanov, M.Hacınski, M.E.Şeyxzade , S.M.Qenizade gibi önemli şahsiyetler vardır.

 Gazete Rus sansürünün siddetli baskısı altında1906 yılına kadar çıkar ancak 1906 yılının eylül ayında “zararlı istikameti” olduğu iddia edilerek kapatılır.

 

İrşad[7](1905 - 1908)

 

 İrşad, 1905 – 1908 yılları arasında Azerbaycan’ın Bakû şehrinde yayımlanmıştır. Gazete “Her günlük, edebî, siyasî, ilmî, iktisadî ve içtimaî Türk dilinde Müslüman gazetesidir” başlığıyla çıkmıştır.

İrşad gazetesi, 1905’te 1 – 12; 1906’da 13 – 296; 1907’de 1 – 134; 1908’de 1 – 95 olmak üzere toplam 525 sayı çıkmıştır.

Gazetenin müdürü ve imtiyaz Sahibi Ahmed Ağayev (Ahmet Ağaoğlu)’dir. Gazeteyi maddi açıdan Azerbaycan’ın petrol zenginlerinden İsa Bey Aşurbeyov desteklemektedir.1906 yılı şubat ayındaki sayılarında geçici müdür olarak Üzeyir Hacıbeyli, 1907 yılının 1 – 15. sayılarında geçici müdür olarak Haşimbey Vezirov, 1908 yılında 46 – 57. sayılarında geçici müdür olarak Mehmet Emin Resulzade görev almışlardır.

Gazetenin önemli yazarları arasında Üzeyir Hacıbeyli, Mehmet Emin Resulzade, F. Ağazade, Ö.F.Numanzade, Q.Qarayev, A.Y.Talıbzade, M.S.Axundov,A.Sur, S.M.Efendiyev, M.Hadi, N.Vezirov, M.E.Sabir’i sayabiliriz

Gazete çıktığı müddetçe sayfa sayıları zaman zaman değişmiştir. Bazen sayılar iki, bazen dört, bazen de altı sayfadan oluşmaktadır. Gazetenin ilk sayfasında Arap harfleriyle yazılmış “İrşad” başlığıyla karşılaşırız. İrşad başlığının altında yine Arap harfleriyle yazılmış “Hürriyet, Müsavat, Adalet” klişesini görürüz. Bu klişenin altında ise “Tek nüshası 5 kapiktir.” ibaresi yer almaktadır. İrşad başlığının üst kısmında, gazetenin sayı numarası, Hicrî ve Rus – Ortodoks takvimine göre tarihleri ve sayfa numarası yer almaktadır.

İrşad başlığının ve bu tabloların en altında tablo ve başlığın altına yazılmış “Gazetemiz cemaate dair veya ilim ve edepten bahseden nâfıalı yazılar için açıktır. Gazetemizin mesleğine muvâfık olmayan yazılar çap olunmuyor. Her günlük, siyasî, edebî, ilmî, iktisadî ve içtimaî Türk dilinde Müslüman gazetesidir. Gazetemizin her hafta Fars dilinde dahi bir varakası olacak.” şeklinde İrşad gazetesinin çıkış amacını, gazetede yer alan yazıların konusunu, gazetenin dilini ve her hafta Farsça bir nüshasının çıkacağını gösteren ifadelere yer verilmiştir.

İrşad gazetesinde kullanılan dilin genelde açık ve sade olduğunu görmekteyiz. Gazetede kullanılan dilde, Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi’ne ait özellikler birlikte görülmektedir. Gazetenin dili için, Tercüman’ın da kullandığı ortak edebî dil ifadesini kullanabiliriz. 1905’lere kadar Tercüman gazetesi Rusya Türkleri içerisinde süreli tek yayın organı olmuştur. Bu durum 1905 Rus Meşrutiyeti ile  kısmen değişmiş olmakla birlikte, Tercüman’ın etkisi 1905 dönemini takiben çıkan birçok yayın organı üzerinde görülmektedir.

.

İrşad’da yer alan makaleler, döneminin siyasî, sosyal, kültürel, tarihî ve edebî hayatı açısından önemlidir. Özellikle Azerbaycan sahasında çalışan bir araştırmacı için bu makalelerin okunarak değerlendirilmesi, 1905 yılı ve bu yılı takip eden dönemi anlaması ve yorumlaması açısından önemlidir.

1905 Rus meşrutiyetinin sağladığı nispeten geniş hürriyet havasından yararlanılarak yayımlanan bu gazete, Azerbaycan fikir ve edebiyat hayatı için oldukça önemlidir. Bu gazetede yayımlanmış çeşitli konulardaki yazılar, makaleler, son derece zengin malzeme ihtiva etmektedir.

İrşad Gazetesinde Ele Alınan Başlıca Konular

 

a) Siyasî, Sosyal, Kültürel Problemler

 

İrşad gazetesinin, İrşad başlığının altında yer alan kelimelere baktığımızda; “Hürriyet”, “Müsâvât”, “Adalet” kelimelerini görürüz. İrşad kelime olarak “doğru yolu gösterme, uyandırma” anlamlarına gelmektedir. İrşad gazetesinin incelediğimiz 1905 ve 1906 yıllarında çıkan sayılarında bu ilkelere bağlı kalındığını gördük. İrşad, Rusya Müslümanlarının (Rusya içerisinde yaşayan Türklerin) sosyal ve kültürel anlamda özgürlükleri için çalışmış, 1905 Rus Meşrutiyeti’yle gelen serbestlik havası içinde Rusya Müslümanlarının (Rusya içerisinde yaşayan Türklerin) siyasî hakları ve eşitlik konularında Müslümanlar (Türkler) için yol gösterici olmuştur.

İrşad gazetesinin 1905 – 1906 yıllarının fihristine baktığımızda, gazetede siyasî, sosyal ve kültürel konuların geniş bir yer tuttuğunu görürüz. Özellikle Ahmed Ağayev’in makalelerine bakıldığında bu sözünü ettiğimiz durum daha iyi anlaşılacaktır. İslâm’ın kaidelerinin bozulduğu, İslâm dinindeki hürriyet ve eşitlik kavramı, Müslüman (Azerbaycan Türkleri) ve Ermeni ilişkileri, Rus meşrutiyetinin Rusya Müslümanlarına (Rusya içerisinde yaşayan Türklere) getirdikleri, eğitim, eşitlik gibi konular Ağayev’in makalelerinin başlıca konularıdır.

Gazetenin geneline baktığımızda; millî kimlik, modernleşme, hürriyet, eğitim problemleri, kadın hakları, Ermeni meselesi, Ruslarla ilişkiler, İran meşrutiyet hareketleri gibi konular gazetenin içeriğini oluşturmaktadır. Gazetede ele alınan bu konular, bugüne ışık tutmakta ve günümüzde de önemini korumaktadır.

Gazetede yer alan konular içerisinde en geniş yer tutanı şüphesiz ki Azerbaycan Türkleri ve Ermeniler arasındaki ilişkileri konu alan yazılardır. Bu konu gazetenin her sayısında karşımıza çıkmaktadır. Özellikle günümüz problemlerini de düşündüğümüzde İrşad’da yer alan bu yazıların tarihçiler açısından önemi büyüktür.

İrşad Gazetesi yalnız Azerbaycan Türkleri için değil bütün Rusya Müslümanlarının (Rusya içerisinde yaşayan Türklerin) siyasî, sosyal ve kültürel hayatında önemli bir yere sahiptir. Ahmet Ağaoğlu başta olmak üzere gazetenin yayın kadrosunda bulunan aydınlar, sadece Azerbaycan’ın değil bütün Rusya içerisinde yaşayan Türklerin problemlerini İrşad aracılığıyla 1905 Rus meşrutiyetinin sağladığı hürriyet ortamında dile getirebilmişlerdir.

Üzerinde çalıştığımız İrşad gazetesi içerdiği siyasî, sosyal ve kültürel problemler dolayısıyla tarihçiler, sosyologlar için de zengin bir malzemeye sahiptir.

Gazetenin genelinde yer alan okuyucu mektuplarının, İrşad gazetesinin okunduğu coğrafyayı bize göstermesi açısından önemi büyüktür. Bu okuyucu mektuplarından anlıyoruz ki, gazete Osmanlı, İran ve Rus çevrelerince okunmaktadır. Bu durum da İrşad’ın kültürel açıdan ne kadar önemli olduğunu bize göstermektedir. Okuyucular İrşad’da çıkan yazılara cevaplar niteliğinde gazete idaresine mektuplar göndererek, yaşadıkları yerin zihniyetini, eğitim anlayışını, kültürünü yansıtmaktadırlar.

 

b) Dil ve Edebiyat Meseleleri

İrşad’ın 1905 – 1906 yıllarının fihristini göz önünde bulundurduğumuzda; gazetede dil ve edebiyat konularıyla ilgili yazılara genelde “Felyeton” başlığı altında yer verildiğini görmekteyiz. Bu başlık altında yayımlanan yazılar şiir, hikâye, tercüme türünde yazılardır.

 

Füyuzat (1906-1907) :

 

Ali Bey Hüseyinzade tarafından Hayat kapandıktan iki ay sonra  (Hayatın yerine) çıkarılmıştır.1 Kasım 1906-1 Kasım 1907 tarihleri arasında çıkmıştır. Hacı Zeynelabidin Tağiyev’in maddi desteğiyle çıkarılan bu derginin yazarları arasında Ali Bey Hüseynzade, Mehemmed Hadi, Hasan Sabri Ayvazov, İbrahim Tahir, Axund Yusif Talıbzade, Mirze Elekber Sabir Tahirzade, Eli Ağa Hesenov, Seid Selmasi, Abbas Sıhhat, Ehmet Kamal,  E.Sebur, Mehmet Emin Resulzade, Hüseyn Cavit, Abdulla Şaiq gibi Azerbaycanlı ediplerin yanısıra A. Cevdet, A.Raik, T. Fikret, A.Hamit gibi Türkiye’nin önemli şair ve yazarlarını sayabiliriz.[8]

Dili tek bir milli dil iddiasını taşımasına rağmen o dönemdeki ağır ve ağdalı Servet-i Fünun dönemi Osmanlıcasıdır. Bu özellik derginin taşıdığı çok büyük öneme rağmen Azerbaycan’da yeterince yaygınlaşmasına engel olduğu gibi Azerbaycan milli edebiyatı üzerinde de dil açısından olumsuz katkıları olmuştur.

Füyuzat sadece siyasi bir dergi değildi. Onun etrafında toplanan devrin önemli fikir ve sanat adamları Azerbaycan’da milli şuurun uyandırılması sürecini başlattılar. Füyuzatçılık ilk planda çarizme, esarete, istibdata karşı Türk halklarının manevi birliğinin tecessümü olan Turancılık ideolojisinin taşıyıcısıdır. Füyüzatçılık Azerbaycan’da romantizmin, ortak Türk dilinin, ortak edebi dil anlayışının, İslamcılığın, milli meselelerde Farslaşma ve Ruslaşmaya karşı Türkçülük ideolojisinin tebliği demekti.[9]

Yalnız Azerbaycan’ın fikir ve sanat hayatına çok büyük katkılarıda bulunmakta kalmayıp Türkiye’yle Azerbaycan arasında adeta bir kültür ve fikir köprüsü oluşturan  bu dergi sadece 32 sayı çıkmıştır.

 

*Bu makalede yazar tarafından  hazırlanan (2007-2010)  Azerbaycan Matbuatında Türkiye –Azerbaycan Edebi ve Kültürel ilişkileri(1905-1920)  adlı proje çalışmasından geniş ölçüde faydalanılmıştır

**Celal Bayar Üniversitesi

Ardı var...