Azərbaycan tarixində ən mühüm hadisələrdən biri azadlıq hərəkatları sırasında yer alan Məşrutə hərəkatıdır. Bu hərəkatın qəhrəmanları müxtəlif peşələrin sahibləri olublar. Onların arasında Hacı Pişnamaz kimi tanınan din xadimi də vardı.
Əbdülkərim Hacı Məhəmməd ağa oğlu Xoy vilayətinin Salmas qəsəbəsində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Müqəddəs Məkkəyi-müəzzəmi ziyarət etmişdi. Vilayətdə Hacı Pişnamaz kimi tanınırdı. O, Məşrutə hərəkatına qoşulmuşdu. Salmas mücahidlərinə başçılıq etmişdi.
Təbrizdə azadxahlara rəhbərlik edən Səttar xan nümayiş etdirdiyi qeyri-adi qəhrəmanlığı və şücaəti ilə bütün Azərbaycan azadlıq fədailərinin sevimli sərkərdəsinə çevrilmişdir. 1908-ci ilə qədər Təbriz üsyanı inqilabçıların verdiyi çoxsaylı itkilərə baxmayaraq düşmənin silahlı qüvvələrini Təbrizdən geri püskürtməyə nail olur. Eyni zamanda Xoyun və Salmasın azad edilməsinin həyati əhəmiyyətini vaxtında başa düşən Səttar xan Mərəndin, Salmasın və Xoyun azad edilməsinə kömək üçün 1908-ci il oktyabrın ortalarında silahlı mücahid dəstələri göndərdi. Səttar xanın dostu və silahdaşı, Salmas mücahidlərinin rəhbəri Hacı Pişnamaz Təbrizdən göndərilmiş mücahidlərin Salmasa gəlməsini eşitdikdə, Urmiyanın valisi Möhtəşəmüssəltənənin xəbəri olmadan, oktyabrın 23-də gecə ikən Urmiyadan çıxıb Salmasa doğru hərəkət etdi.
Bu vaxt Təbrizdən göndərilmiş mücahid dəstələri Salmasın mərkəzi olan Dilmanın 24 kilometrliyində, Salmas yolu üzərində yerləşən Təsuc və Qılmansaray kəndlərini irticaçılardab azad etdilər. Təbriz mücahidləri ətraf kəndləri azad etməklə davam etdirdilər. Hacı Pişnamaz 300 nəfərlik süvari dəstəsi ilə Urmiyadan Salmasın Qarabağ kəndinə gəldi və orada düşərgə saldı. O, öz mücahidlərindən 120 nəfərini Dilmana göndərdi. Həmin mücahidlər ayrı-ayrı dəstələrlə, alverçi adı ilə silahlı surətdə (silahlarını gizli aparırdılar) şəhərə daxil oldular və heç kəsin diqqətini cəlb etmədən şəhərin müxtəlif hissələrində yerləşdilər.
Hacı Pişnamaz tərəfindən Dilmana göndərilmiş hissələr Heydər Əmoğlu başda olmaqla şəhərdə fəaliyyət göstərən mücahidlərə birlikdə 1908-ci il oktyabrın 30-da üsyanın başlandığını bildirən həyacan siqnalı verdilər.
“İctimaiyyen-e amiyun” təşkilatının Salmas Komitəsi başda olmaqla üsyan qaldıran əhali noyabrın 1-də şəhər darvazalarını Pişnamazın hissələrinin və Səttar xanın göndərdiyi Təbriz mücahidlərinin üzünə açdılar. Bu hissələr səhərə iki saat qalanda şəhərə daxil oldular. Vuruşmaların gedişində irticaçılar, o cümlədən Maku qoşun hissələri mücahidlər və üsyançı dəstələri tərəfindən məğlub edildilər. Salmas hakimi irticaçı Hisamüddivan və irtica qoşunlarının başçısı Heydər xan Əmirtümən qaçıb gizləndilər.
Bununla da Salmasın mərkəzi Dilman da ətraf kəndlərdə azadlıq hərəkatı qalıb gəldi, yenidən demokratik əncümənlər yaradıldı, məşrutı qaydaları bərpa edildi. Lakin irtica tərəfindən gözlənilən təhlükə aradan qalxmamışdı, irticaçı Maku qoşunu və kürdlər tərəfindən yeniu hücumlar gözlənilirdi, eyni zamanda bütün Salmas vilayəti irticaçılarının hakimiyyətindən azad edilməmişdi.
Heydər Əmoğlu və Hacı Pişnamaz Salmas vilayətini idarə etmək və gələcəkdə baş verəcək yürüşlərin qarşısını almaq üçün inzibati, iqtisadi və hərbi tədbirlır gördülər. 40 nəfərin daxil olduğu “Birlik cəmiyyəti” (“Əncüməne ettehad”), 12 nəfərdən ibarət polis idarəsi (“əncüməne nəzmiyyə”), 10 nəfərin daxill olduğu “hərbi şura” (“Məclise nezam”), maliyyə, ədliyyə idarələri və s. yaradıldı.
1908-ci il noyabrın ikinci yarısında Hacı Pişnamaz başda olmaqla Salmas mücahidlərinin Maku qoşun hissələrinə qarşı müvəfəqiyyətli hücumlardan istifadə edən Nurulla xanın və Qoçəli xanın hissələri Bilvarda yerləşən makululara zərbə endirdilər, bununla da Xoya gedən yol açıldı. Elə bu vaxt bu Heydər Əmoğlu başda olmaqla Xoyda üsyan baş verdi, bu isə şəhərə hücumu asanlaşdırdı. Noyabrın 26-da mücahid dəstələri ilə vuruşmaların gedişində Murtuzaqulu xan Bayatın dəstəsi məğlub edildi, çox böyük itki ilə şəhərdən qaçdı. Bundan sonra ətraf kəndlər azad edilməyə başlandı.
1908-ci il noyabrın axırlarında Maku qoşunu Dilmana hücum etdi, onlar böyük itki ilə Xoya tərəf hərəkət etdilər, lakin Xoy artıq inqilabçıların əlində idi. Xoy mücahidləri makulalara yenidən zərbə endirdilər, Maku qoşunun qalan hissələri təşvişlə qaçdılar.
Xoyluları ağır vəziyyətdən xilas etmək üçün Əmir Heşmət Səidülməmalikin və Hacı Pişnamazın Salmasdan göndərdikləri fədai dəstəsini və inqilabi Azərbaycan höküməti tərəfindən Culfadan göndərilmiş mücahid dəstələrinin bura gəlməsi heç də vəziyyəti yaxşılaşdıra bilmədi. Makulular tərəfindən mühasirə olunmuş xoyluların vəziyyəti son dərəcə pisləşdi. (Миссия в Персии, 1909, дело 57, лист. 13-14, 20.)
Xoyun mühasirəsindən istifadə edən irticaçı xanlar, mollalar və b. şəhərdə öz mühafizəkar “partiyalarını” yaratdılar və inqilabçılara qarşı onlar da əməliyyat başladılar. Lakin inqilabçılar tərəfindən mühafizəkar partiya qovuldu, irticaçı xanlar və mollalarla vuruşmalarda 2 nəfər öldürüldü, bir çoxu yaralandı və 8 nəfər həbs olundu. Səidülməmalik 1909-cu ilin fevralın 12-də Salmasdan əlavə olaraq 150 nəfər atlı və iki gün sonra 200 nəfər Samoy kürdünü xoyluların köməyinə göndərdi. Hacı Pişnamaz başda olmaqla inqilabi qüvvələr salmaslıların hücumu müvəffəqiyyətlə dəf etdilər.
1909-cu ilin martın 19-da Urmiyada inqilabın xeyrinə pul toplamaq üçün əncümən tərəfindən xüsusi komitə yaradıldı. Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı və şah qoşunlarına qarşı hücuma hazırlaşan Salmas inqilabçılarının başçısı Hacı Pişnamaza kömək üçün 300 nəfərlik silahlı fədai dəstəsi təşkil edildi.
1909-cu ilin martın 21-də Məşədi Bağır başda olmaqla Hacı Pişnamaza yardım üçün 150 nəfərlik silahlı fədai, çoxlu patron və başqa döyüş ləvazimatı göndərildi.
Hacı Pişnamaz Məşrutə hərəkatında bir dini rəhbər kimi iştirak etməmişdi. O, mücahid kimi səngərlərdə vuruşmuşdu.
Hacı Pişnamaz Məşrutə hərəkatının dönməz liderlərindəndir.
Hacı Pişnamaz: müctəhid deyil, mücahid oldu..
Salmas mücahidləri
Azərbaycan tarixində ən mühüm hadisələrdən biri azadlıq hərəkatları sırasında yer alan Məşrutə hərəkatıdır. Bu hərəkatın qəhrəmanları müxtəlif peşələrin sahibləri olublar. Onların arasında Hacı Pişnamaz kimi tanınan din xadimi də vardı.
Əbdülkərim Hacı Məhəmməd ağa oğlu Xoy vilayətinin Salmas qəsəbəsində anadan olmuşdu. Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı. Müqəddəs Məkkəyi-müəzzəmi ziyarət etmişdi. Vilayətdə Hacı Pişnamaz kimi tanınırdı. O, Məşrutə hərəkatına qoşulmuşdu. Salmas mücahidlərinə başçılıq etmişdi.
Təbrizdə azadxahlara rəhbərlik edən Səttar xan nümayiş etdirdiyi qeyri-adi qəhrəmanlığı və şücaəti ilə bütün Azərbaycan azadlıq fədailərinin sevimli sərkərdəsinə çevrilmişdir. 1908-ci ilə qədər Təbriz üsyanı inqilabçıların verdiyi çoxsaylı itkilərə baxmayaraq düşmənin silahlı qüvvələrini Təbrizdən geri püskürtməyə nail olur. Eyni zamanda Xoyun və Salmasın azad edilməsinin həyati əhəmiyyətini vaxtında başa düşən Səttar xan Mərəndin, Salmasın və Xoyun azad edilməsinə kömək üçün 1908-ci il oktyabrın ortalarında silahlı mücahid dəstələri göndərdi. Səttar xanın dostu və silahdaşı, Salmas mücahidlərinin rəhbəri Hacı Pişnamaz Təbrizdən göndərilmiş mücahidlərin Salmasa gəlməsini eşitdikdə, Urmiyanın valisi Möhtəşəmüssəltənənin xəbəri olmadan, oktyabrın 23-də gecə ikən Urmiyadan çıxıb Salmasa doğru hərəkət etdi.
Bu vaxt Təbrizdən göndərilmiş mücahid dəstələri Salmasın mərkəzi olan Dilmanın 24 kilometrliyində, Salmas yolu üzərində yerləşən Təsuc və Qılmansaray kəndlərini irticaçılardab azad etdilər. Təbriz mücahidləri ətraf kəndləri azad etməklə davam etdirdilər. Hacı Pişnamaz 300 nəfərlik süvari dəstəsi ilə Urmiyadan Salmasın Qarabağ kəndinə gəldi və orada düşərgə saldı. O, öz mücahidlərindən 120 nəfərini Dilmana göndərdi. Həmin mücahidlər ayrı-ayrı dəstələrlə, alverçi adı ilə silahlı surətdə (silahlarını gizli aparırdılar) şəhərə daxil oldular və heç kəsin diqqətini cəlb etmədən şəhərin müxtəlif hissələrində yerləşdilər.
Hacı Pişnamaz tərəfindən Dilmana göndərilmiş hissələr Heydər Əmoğlu başda olmaqla şəhərdə fəaliyyət göstərən mücahidlərə birlikdə 1908-ci il oktyabrın 30-da üsyanın başlandığını bildirən həyacan siqnalı verdilər.
“İctimaiyyen-e amiyun” təşkilatının Salmas Komitəsi başda olmaqla üsyan qaldıran əhali noyabrın 1-də şəhər darvazalarını Pişnamazın hissələrinin və Səttar xanın göndərdiyi Təbriz mücahidlərinin üzünə açdılar. Bu hissələr səhərə iki saat qalanda şəhərə daxil oldular. Vuruşmaların gedişində irticaçılar, o cümlədən Maku qoşun hissələri mücahidlər və üsyançı dəstələri tərəfindən məğlub edildilər. Salmas hakimi irticaçı Hisamüddivan və irtica qoşunlarının başçısı Heydər xan Əmirtümən qaçıb gizləndilər.
Bununla da Salmasın mərkəzi Dilman da ətraf kəndlərdə azadlıq hərəkatı qalıb gəldi, yenidən demokratik əncümənlər yaradıldı, məşrutı qaydaları bərpa edildi. Lakin irtica tərəfindən gözlənilən təhlükə aradan qalxmamışdı, irticaçı Maku qoşunu və kürdlər tərəfindən yeniu hücumlar gözlənilirdi, eyni zamanda bütün Salmas vilayəti irticaçılarının hakimiyyətindən azad edilməmişdi.
Heydər Əmoğlu və Hacı Pişnamaz Salmas vilayətini idarə etmək və gələcəkdə baş verəcək yürüşlərin qarşısını almaq üçün inzibati, iqtisadi və hərbi tədbirlır gördülər. 40 nəfərin daxil olduğu “Birlik cəmiyyəti” (“Əncüməne ettehad”), 12 nəfərdən ibarət polis idarəsi (“əncüməne nəzmiyyə”), 10 nəfərin daxill olduğu “hərbi şura” (“Məclise nezam”), maliyyə, ədliyyə idarələri və s. yaradıldı.
1908-ci il noyabrın ikinci yarısında Hacı Pişnamaz başda olmaqla Salmas mücahidlərinin Maku qoşun hissələrinə qarşı müvəfəqiyyətli hücumlardan istifadə edən Nurulla xanın və Qoçəli xanın hissələri Bilvarda yerləşən makululara zərbə endirdilər, bununla da Xoya gedən yol açıldı. Elə bu vaxt bu Heydər Əmoğlu başda olmaqla Xoyda üsyan baş verdi, bu isə şəhərə hücumu asanlaşdırdı. Noyabrın 26-da mücahid dəstələri ilə vuruşmaların gedişində Murtuzaqulu xan Bayatın dəstəsi məğlub edildi, çox böyük itki ilə şəhərdən qaçdı. Bundan sonra ətraf kəndlər azad edilməyə başlandı.
1908-ci il noyabrın axırlarında Maku qoşunu Dilmana hücum etdi, onlar böyük itki ilə Xoya tərəf hərəkət etdilər, lakin Xoy artıq inqilabçıların əlində idi. Xoy mücahidləri makulalara yenidən zərbə endirdilər, Maku qoşunun qalan hissələri təşvişlə qaçdılar.
Xoyluları ağır vəziyyətdən xilas etmək üçün Əmir Heşmət Səidülməmalikin və Hacı Pişnamazın Salmasdan göndərdikləri fədai dəstəsini və inqilabi Azərbaycan höküməti tərəfindən Culfadan göndərilmiş mücahid dəstələrinin bura gəlməsi heç də vəziyyəti yaxşılaşdıra bilmədi. Makulular tərəfindən mühasirə olunmuş xoyluların vəziyyəti son dərəcə pisləşdi. (Миссия в Персии, 1909, дело 57, лист. 13-14, 20.)
Xoyun mühasirəsindən istifadə edən irticaçı xanlar, mollalar və b. şəhərdə öz mühafizəkar “partiyalarını” yaratdılar və inqilabçılara qarşı onlar da əməliyyat başladılar. Lakin inqilabçılar tərəfindən mühafizəkar partiya qovuldu, irticaçı xanlar və mollalarla vuruşmalarda 2 nəfər öldürüldü, bir çoxu yaralandı və 8 nəfər həbs olundu. Səidülməmalik 1909-cu ilin fevralın 12-də Salmasdan əlavə olaraq 150 nəfər atlı və iki gün sonra 200 nəfər Samoy kürdünü xoyluların köməyinə göndərdi. Hacı Pişnamaz başda olmaqla inqilabi qüvvələr salmaslıların hücumu müvəffəqiyyətlə dəf etdilər.
1909-cu ilin martın 19-da Urmiyada inqilabın xeyrinə pul toplamaq üçün əncümən tərəfindən xüsusi komitə yaradıldı. Hacı Rəhim xan Çələbiyanlı və şah qoşunlarına qarşı hücuma hazırlaşan Salmas inqilabçılarının başçısı Hacı Pişnamaza kömək üçün 300 nəfərlik silahlı fədai dəstəsi təşkil edildi.
1909-cu ilin martın 21-də Məşədi Bağır başda olmaqla Hacı Pişnamaza yardım üçün 150 nəfərlik silahlı fədai, çoxlu patron və başqa döyüş ləvazimatı göndərildi.
Hacı Pişnamaz Məşrutə hərəkatında bir dini rəhbər kimi iştirak etməmişdi. O, mücahid kimi səngərlərdə vuruşmuşdu.
Hacı Pişnamaz Məşrutə hərəkatının dönməz liderlərindəndir.
Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf
00:33