Ana tərəfdən mənsub olduğum Xudayarlı soyunun, bu soyun bağlı olduğu Çələbiyanlı boyunun özünəməxsus inanc sistemi vardı. Ocaqlara, pirlərə, müqəddəslərə tapınırdılar. Bu tapınaqların bəziləri yerli, bəzilərini isə Anadoludan gətirmişdilər. Gətirdikləri ocaqlardan biri də Üryan Xıdır idi. Kimdir bu Üryan Xıdır?
Anadoludakı Ələvi-Bəktaşi-Qızılbaş toplumunun inanc dayanağı olan ocaq sistemindəki ən önəmli ocaqlarından biri də Üryan Xıdırdır. Üryan adı Ələvilikdə tamamilə təmiz, çox təmiz, arıduru, saf anlamında olduğu kimi, çılpaq, yalın mənaları da var.
Üryan Xıdırın soyu 12 imamlardan İmam Məhəmmədbağıra (Bir versiyaya görə isə səkkizinci imam olan İmam Əlirzaya) dayanır. Əsl adı Paşadır. Paşa XIII əsrin əvvəllərində Anadoluya Xorasandan köçən Ağuiçən ocaqları qrupundan bir dəstə ərən ilə gəlmişdi. Üryan Xıdırın yoldaşlarını sadalayaq: Xıdır Abdal, Qərib Musa, Sarı Saltuq, Qızıldəli, Sarı Bal ocaqları, Xubyar Abdal və Qaratutlar. O zamanın qiyafəsi olan qara şalvar geydiklərindən, bunlara el içində qaradonlular da deyilirdi. Bu ərənlərin Monqol istilasına qarşı durduqları bilinir. Bir müddət sonra Rumeli ərənlərinin öndəri olan Hacı Bəktaş Vəli ilə görüşmüşdülər. Digər Anadolu ocaqlarında olduğu kimi, Üryan Xıdır ocağı ilə ilgili bilgilər son dərəcə sınırlıdır.
Türkiyədə Üryan Xıdıra Sultan Xıdır da deyilir. Bu övliyanın ziyarətgahı var. Sultan Xıdır ziyarətgahı Türkiyədə, Tunceli bölgəsində Pərtək-Hozat yolu kənarında bir təpənin üzərində olan Dorutay (Zeyvə) kəndindədir. Bu kənddə Üryan Xıdırın (Sultan Xıdırın) ziyarətgahı yerləşir. Bu ocaq övladı olmayanlar, dəlilər və əlacı olmayan xəstələrinin üz tutduqları müqəddəs yerdir. Bu ocağın Adıyaman, Malatya, Çorum, Sivas, Kahramanmaraş və Ərzurumda da ziyarətçiləri var. Ayrıca Suriyanın Afrin şəhərindən də bura ziyarətə gəlirlər. Xubyar pirinin dədələri mürşüd ocaqlarının Üryan Xıdır olduğunu söyləyirlər.
Rəvayətə görə Zeyvə kəndi yaxınlarında yaslı bir zat yaşarmış. O tarixlərdə Səlcuqlu hökmdarı Sultan Əlaəddin ordusu ilə birlikdə buraların kəşfiyyatını apararkən axşam olur və Zeyvə kəndi yaxınlarındaki Sultan gölü mövqeyində gecəni keçirməyə qərar verir. Çadırlar qurullur, yerləşmə başlayır. O sırada Sultan Əlaəddinin yanına gələn gözətçilərdən biri qayıdır ki, "Sultanım, bu irəlidə çadıra bənzər bir şey və içində bir işıq var ". Sultan Əlaəddin də tapşırıq verir:
-Gedin baxın, görün, kim varsa, gəlib mənə bilgi verin! Sərkərdə iki atlı əsgəri bu çadırın yanına göndərir. Əsgərlər gəlib baxırlar ki, bir əski çadır və bu çadırın içində yaşlı bir kişidən başqa kimsə yox. Əsgərlər soruşurlar: "Qoca kimsən, nəçisən? Burada nə işin var? Qoca da: Gördüğünüz kimi bir bən-i Adəməm, adım Sultan Xıdırdır, deyir. Bir gil güvəcim, bir həsir səccadəm və bir də atımı yemləmək üçün azacıq arpam var. Əsgərlər:
-Biz Sultan Əlaəddinin əsgərləriyik, səni sultanımızın hüzuruna aparmaq istəyirik,- deyincə bu dəfə qoca qayıdır ki, buralara qədər zəhmət çəkib gələn sultanınıza söyləyin buyursun, qonağım olsun. Kasıb daxmamıza şərəf versin. –Çox yaxşı, əgər sultan gələcək olsa, yanında bir xeyli vəzir, vəkil və sərkərdələri var. Bunları əyləşdirmək üçün isbatlı bir yerin yoxdu. Hələ qaldı ki, böyük bir ordu gəlincə, çörək istər, aş istər. Bunları necə ağırlarsan? Yaxşısı bu ki, biz səni oraya huzura götürək. Qoca:
-Tanrı qonağı umduğunu deyil, bulduğunu yeyər. Uca Allahın izni ilə xar olmarıq. Buyursunlar gəlsinlər!" deyə cavab verir. Əsgərlər geri dönürlər, durumu Sultan Əlaəddin Keyqubada anladırlar. Əlaəddin Keyqubad da bu qoca ilə maraqlanır və ertəsi gün qocanı ziyarətə gəlir. Çadıra girir girməz qoca nəzakətlə sultanı salamlar və altına səccadəsini sərər. Hər gələn bu səccadəyə oturur, fəqət səccadənin bir kənarı daima boş qalır. Sultan Əlaəddin heyrətlər içində qalır və heyrətini gizlədə bilmir, durumu öyrənmək üçün səccadəyə oturan vəzir, sərkərdə və əsgərlərinə bir əmrlə "Ayağa qalx" deyir. Hər kəs ayağa qalxar. Sultan baxar ki, yerdə kiçik bir səccadə var. "Otur" deyə əmr verir. Baxar ki, hər kəs səccadənin üzərində oturmuş. Heyrətlər içində qalsa da, səsini çıxarmır. Biraz sonra yaşlı adam gildən hazırlanmış güvəci, içərisində bir miqdar yemək ilə Sultan Əlaəddinin önünə qoyur. Sultan:
-Baba ərənlər, bunu hansımız yeyəcəyik? Qoca:
-Sultanım, Bəsmələ ilə başlayın yeməyə, inşallah hamınıza yetəcək qədər var.- deyə cavab verir. Sultan Əlaəddin və yanındakilər başlayırlar yeməyə, kıçık güvəcin içərisindəki yemək bütün əsgərlər tərəfindən yeyilir. Hər kəsin qarnı doyur. Fəqət yemək bir dürlü bitmir ki, bitmir. Sonra dirəkdən asılı olan dağarcığın içindəki arpadan, atlara arpa dağıtmaya başlayır. Bütün atlara arpa verildiyi halda dağarcıqdaki arpanın hələ bitmədiyi görünür. Sultan Əlaəddin bu zatın ərmiş və kəramət sahibi bir zat olduğunu anlayır və ona: "Sən burada yalnız başına, yaşlı bir qoca olaraq çətin yaşayarsan. Mən sana əsgərlərimin içərisindən ağıllı, dürüst, itaətkar bir neçə əsgər verəcəyəm. Bunlar ölüncəyə qədər sənin əmrində və xidmətində olacaqlar." deyir . 3 və ya 5 əsgəri və o bölgəni vəqf olaraq ona verərək, vidalaşıb ayrılırlar. Rəvayət olunur ki, Sultan Əlaəddinin Üryan Xıdıra verdiyi 3 əsgərin adları Rəsul, Munzur və Dəlildir. Bunlar yaşlı Sultan Xıdır ölüncəyə qədər, ona hörmət və itaət edirlər. Sultan Xıdır öldüyü zaman Zeyvə kəndinin şimalında və kəndin alt tərəfində, Fəqirlik deyilən yerə dəfn edilir. Sonradan üzərinə Səlcuqlu Sultanı tərəfindən bugünkü türbəsi tikilmişdir.
Bu Anadoludakı Üryan Xıdırın tarixçəsi. Bir Üryan Xıdır da Xudayarlı obasının mənsub olduğu Çələbiyanlı elində var.
Diridağla üzbəüz Arazın sağ sahilində bir kənd var. Şıxlar adlanır. Burada yaşayan şеyxlərdən biri də Üryan Xıdır оlub. Dеyilənlərə görə, Üryan Xıdır şеyx, müqəddəs adam, övliya оlmaqla bərabər həm də dinc bir pеşənin sahibi—bənna imiş. Səsi-sоrağı bütün Arazbarı dоlaşırmış.
Arazın sоl sahilinin dini rəhbəri isə Hacı Qaraman Əhmədli imiş. Hacı Qaraman maldarlıqla məşğul оlar, çоxlu maral saxlayırdı. Оnun da ünü Arazbarda çоvlanardı.
Hər iki şеyxin şöhrəti artıqca, bir-birilərinə nifrəti də artırmış. Müridləri də ki, bir-birilərini qırırmışlar. Arazdan о üzə, bu üzə bir adam adlasa, qabırğalarını xurd-xəşil еləyib buraxarmışlar.
Günlərin bir günü xəbər gəlir ki, Üryan Xıdır ocağında yоxdur. Hacı Qaramanın müridlərinin qanı cоşur:
--Hacı, gеdək оnların üstünə!-dеyirlər.
--Yоx! Biz qurd dеyilik ki, çоbansız sürüyə girək,-dеyə Hacı Qaraman müridlərini sakitləşdirir. Sоnra Üryan Xıdıra xəbər göndərir ki, sabah еrtə çağı Arazın sahilində gözləyirəm. Gəlsin ayrıd еdək ki, kim güclüdür, kim hökmlüdür.
…Duman Arazın üstündən çəkilib gеtdikcə uzanan yоllar görünürdü. Hələlik yоlda bir qaraltı gözə dəymirdi. Üryan Xıdırın yоlunu gözləyən Hacı Qaraman iri buynuzlu bir maral minib, qara оvxarlı qılıncını qurşanmışdı. Altdan gеyinib üstdən qıfıllanmışdı, üstdən gеyinib altdan qıfıllanmışdı. Cəngavər cövşənli idi. Hərdən də mindiyi maral hеybətlə hеykirirdi. Dоğalıdan müdrik görkəmli, mülayim ürəkli Hacı Qaramanı bu qılıqda görənləri vahimə basardı.
Hacı Qaraman əlini gözünə günlük еləyib yоla baxırdı. Еlə bu zamanda yоlda tоz dumana qarışdı, duman tоza. Hacı özünü yığışdırıb hazırlandı. Daha diqqətlə baxmağa başladı. Birdən öz-özünə pıçıldadı: --«basıldım!».
Üryan Xıdır qamçı əvəzinə əfi ilan götürüb, tikdiyi yarımçıq daş-divarı minib, оna tərəf çapırdı…
İndi Arazın sahilində «Üryan Xıdır qalağı» dеyilən bir alayarımçıq divar, Diridağdan bir az aralı isə Hacı Qaraman məqbərəsi var. Yan-yörəsi maral buynuzu ilə dоludur. Dеyirlər ki, hələ marallırın bu yеrlərdən nəsli kəsilməmişdən öncə həmişə gəlib məqbərinin üstündə mələşər, buynuzlarını dəyişəmişlər…
Mənim tanıdıqlarımın içində bir neçə nəfərin kökü Üryan Xıdıra bağlıydı. Bunlardan Qumlaqda Teyfur dayı, Xudayarlıda Durna xala, Hasanlıda Şıx Nubar və başqalarını nişan verə bilərəm.
Üryan Xidir: ağ atlı, qara donlu dədə..
Üryan Xıdırın mənaqəbənaməsi
Ana tərəfdən mənsub olduğum Xudayarlı soyunun, bu soyun bağlı olduğu Çələbiyanlı boyunun özünəməxsus inanc sistemi vardı. Ocaqlara, pirlərə, müqəddəslərə tapınırdılar. Bu tapınaqların bəziləri yerli, bəzilərini isə Anadoludan gətirmişdilər. Gətirdikləri ocaqlardan biri də Üryan Xıdır idi. Kimdir bu Üryan Xıdır?
Anadoludakı Ələvi-Bəktaşi-Qızılbaş toplumunun inanc dayanağı olan ocaq sistemindəki ən önəmli ocaqlarından biri də Üryan Xıdırdır. Üryan adı Ələvilikdə tamamilə təmiz, çox təmiz, arıduru, saf anlamında olduğu kimi, çılpaq, yalın mənaları da var.
Üryan Xıdırın soyu 12 imamlardan İmam Məhəmmədbağıra (Bir versiyaya görə isə səkkizinci imam olan İmam Əlirzaya) dayanır. Əsl adı Paşadır. Paşa XIII əsrin əvvəllərində Anadoluya Xorasandan köçən Ağuiçən ocaqları qrupundan bir dəstə ərən ilə gəlmişdi. Üryan Xıdırın yoldaşlarını sadalayaq: Xıdır Abdal, Qərib Musa, Sarı Saltuq, Qızıldəli, Sarı Bal ocaqları, Xubyar Abdal və Qaratutlar. O zamanın qiyafəsi olan qara şalvar geydiklərindən, bunlara el içində qaradonlular da deyilirdi. Bu ərənlərin Monqol istilasına qarşı durduqları bilinir. Bir müddət sonra Rumeli ərənlərinin öndəri olan Hacı Bəktaş Vəli ilə görüşmüşdülər. Digər Anadolu ocaqlarında olduğu kimi, Üryan Xıdır ocağı ilə ilgili bilgilər son dərəcə sınırlıdır.
Türkiyədə Üryan Xıdıra Sultan Xıdır da deyilir. Bu övliyanın ziyarətgahı var. Sultan Xıdır ziyarətgahı Türkiyədə, Tunceli bölgəsində Pərtək-Hozat yolu kənarında bir təpənin üzərində olan Dorutay (Zeyvə) kəndindədir. Bu kənddə Üryan Xıdırın (Sultan Xıdırın) ziyarətgahı yerləşir. Bu ocaq övladı olmayanlar, dəlilər və əlacı olmayan xəstələrinin üz tutduqları müqəddəs yerdir. Bu ocağın Adıyaman, Malatya, Çorum, Sivas, Kahramanmaraş və Ərzurumda da ziyarətçiləri var. Ayrıca Suriyanın Afrin şəhərindən də bura ziyarətə gəlirlər. Xubyar pirinin dədələri mürşüd ocaqlarının Üryan Xıdır olduğunu söyləyirlər.
Rəvayətə görə Zeyvə kəndi yaxınlarında yaslı bir zat yaşarmış. O tarixlərdə Səlcuqlu hökmdarı Sultan Əlaəddin ordusu ilə birlikdə buraların kəşfiyyatını apararkən axşam olur və Zeyvə kəndi yaxınlarındaki Sultan gölü mövqeyində gecəni keçirməyə qərar verir. Çadırlar qurullur, yerləşmə başlayır. O sırada Sultan Əlaəddinin yanına gələn gözətçilərdən biri qayıdır ki, "Sultanım, bu irəlidə çadıra bənzər bir şey və içində bir işıq var ". Sultan Əlaəddin də tapşırıq verir:
-Gedin baxın, görün, kim varsa, gəlib mənə bilgi verin! Sərkərdə iki atlı əsgəri bu çadırın yanına göndərir. Əsgərlər gəlib baxırlar ki, bir əski çadır və bu çadırın içində yaşlı bir kişidən başqa kimsə yox. Əsgərlər soruşurlar: "Qoca kimsən, nəçisən? Burada nə işin var? Qoca da: Gördüğünüz kimi bir bən-i Adəməm, adım Sultan Xıdırdır, deyir. Bir gil güvəcim, bir həsir səccadəm və bir də atımı yemləmək üçün azacıq arpam var. Əsgərlər:
-Biz Sultan Əlaəddinin əsgərləriyik, səni sultanımızın hüzuruna aparmaq istəyirik,- deyincə bu dəfə qoca qayıdır ki, buralara qədər zəhmət çəkib gələn sultanınıza söyləyin buyursun, qonağım olsun. Kasıb daxmamıza şərəf versin. –Çox yaxşı, əgər sultan gələcək olsa, yanında bir xeyli vəzir, vəkil və sərkərdələri var. Bunları əyləşdirmək üçün isbatlı bir yerin yoxdu. Hələ qaldı ki, böyük bir ordu gəlincə, çörək istər, aş istər. Bunları necə ağırlarsan? Yaxşısı bu ki, biz səni oraya huzura götürək. Qoca:
-Tanrı qonağı umduğunu deyil, bulduğunu yeyər. Uca Allahın izni ilə xar olmarıq. Buyursunlar gəlsinlər!" deyə cavab verir. Əsgərlər geri dönürlər, durumu Sultan Əlaəddin Keyqubada anladırlar. Əlaəddin Keyqubad da bu qoca ilə maraqlanır və ertəsi gün qocanı ziyarətə gəlir. Çadıra girir girməz qoca nəzakətlə sultanı salamlar və altına səccadəsini sərər. Hər gələn bu səccadəyə oturur, fəqət səccadənin bir kənarı daima boş qalır. Sultan Əlaəddin heyrətlər içində qalır və heyrətini gizlədə bilmir, durumu öyrənmək üçün səccadəyə oturan vəzir, sərkərdə və əsgərlərinə bir əmrlə "Ayağa qalx" deyir. Hər kəs ayağa qalxar. Sultan baxar ki, yerdə kiçik bir səccadə var. "Otur" deyə əmr verir. Baxar ki, hər kəs səccadənin üzərində oturmuş. Heyrətlər içində qalsa da, səsini çıxarmır. Biraz sonra yaşlı adam gildən hazırlanmış güvəci, içərisində bir miqdar yemək ilə Sultan Əlaəddinin önünə qoyur. Sultan:
-Baba ərənlər, bunu hansımız yeyəcəyik? Qoca:
-Sultanım, Bəsmələ ilə başlayın yeməyə, inşallah hamınıza yetəcək qədər var.- deyə cavab verir. Sultan Əlaəddin və yanındakilər başlayırlar yeməyə, kıçık güvəcin içərisindəki yemək bütün əsgərlər tərəfindən yeyilir. Hər kəsin qarnı doyur. Fəqət yemək bir dürlü bitmir ki, bitmir. Sonra dirəkdən asılı olan dağarcığın içindəki arpadan, atlara arpa dağıtmaya başlayır. Bütün atlara arpa verildiyi halda dağarcıqdaki arpanın hələ bitmədiyi görünür. Sultan Əlaəddin bu zatın ərmiş və kəramət sahibi bir zat olduğunu anlayır və ona: "Sən burada yalnız başına, yaşlı bir qoca olaraq çətin yaşayarsan. Mən sana əsgərlərimin içərisindən ağıllı, dürüst, itaətkar bir neçə əsgər verəcəyəm. Bunlar ölüncəyə qədər sənin əmrində və xidmətində olacaqlar." deyir . 3 və ya 5 əsgəri və o bölgəni vəqf olaraq ona verərək, vidalaşıb ayrılırlar. Rəvayət olunur ki, Sultan Əlaəddinin Üryan Xıdıra verdiyi 3 əsgərin adları Rəsul, Munzur və Dəlildir. Bunlar yaşlı Sultan Xıdır ölüncəyə qədər, ona hörmət və itaət edirlər. Sultan Xıdır öldüyü zaman Zeyvə kəndinin şimalında və kəndin alt tərəfində, Fəqirlik deyilən yerə dəfn edilir. Sonradan üzərinə Səlcuqlu Sultanı tərəfindən bugünkü türbəsi tikilmişdir.
Bu Anadoludakı Üryan Xıdırın tarixçəsi. Bir Üryan Xıdır da Xudayarlı obasının mənsub olduğu Çələbiyanlı elində var.
Diridağla üzbəüz Arazın sağ sahilində bir kənd var. Şıxlar adlanır. Burada yaşayan şеyxlərdən biri də Üryan Xıdır оlub. Dеyilənlərə görə, Üryan Xıdır şеyx, müqəddəs adam, övliya оlmaqla bərabər həm də dinc bir pеşənin sahibi—bənna imiş. Səsi-sоrağı bütün Arazbarı dоlaşırmış.
Arazın sоl sahilinin dini rəhbəri isə Hacı Qaraman Əhmədli imiş. Hacı Qaraman maldarlıqla məşğul оlar, çоxlu maral saxlayırdı. Оnun da ünü Arazbarda çоvlanardı.
Hər iki şеyxin şöhrəti artıqca, bir-birilərinə nifrəti də artırmış. Müridləri də ki, bir-birilərini qırırmışlar. Arazdan о üzə, bu üzə bir adam adlasa, qabırğalarını xurd-xəşil еləyib buraxarmışlar.
Günlərin bir günü xəbər gəlir ki, Üryan Xıdır ocağında yоxdur. Hacı Qaramanın müridlərinin qanı cоşur:
--Hacı, gеdək оnların üstünə!-dеyirlər.
--Yоx! Biz qurd dеyilik ki, çоbansız sürüyə girək,-dеyə Hacı Qaraman müridlərini sakitləşdirir. Sоnra Üryan Xıdıra xəbər göndərir ki, sabah еrtə çağı Arazın sahilində gözləyirəm. Gəlsin ayrıd еdək ki, kim güclüdür, kim hökmlüdür.
…Duman Arazın üstündən çəkilib gеtdikcə uzanan yоllar görünürdü. Hələlik yоlda bir qaraltı gözə dəymirdi. Üryan Xıdırın yоlunu gözləyən Hacı Qaraman iri buynuzlu bir maral minib, qara оvxarlı qılıncını qurşanmışdı. Altdan gеyinib üstdən qıfıllanmışdı, üstdən gеyinib altdan qıfıllanmışdı. Cəngavər cövşənli idi. Hərdən də mindiyi maral hеybətlə hеykirirdi. Dоğalıdan müdrik görkəmli, mülayim ürəkli Hacı Qaramanı bu qılıqda görənləri vahimə basardı.
Hacı Qaraman əlini gözünə günlük еləyib yоla baxırdı. Еlə bu zamanda yоlda tоz dumana qarışdı, duman tоza. Hacı özünü yığışdırıb hazırlandı. Daha diqqətlə baxmağa başladı. Birdən öz-özünə pıçıldadı: --«basıldım!».
Üryan Xıdır qamçı əvəzinə əfi ilan götürüb, tikdiyi yarımçıq daş-divarı minib, оna tərəf çapırdı…
İndi Arazın sahilində «Üryan Xıdır qalağı» dеyilən bir alayarımçıq divar, Diridağdan bir az aralı isə Hacı Qaraman məqbərəsi var. Yan-yörəsi maral buynuzu ilə dоludur. Dеyirlər ki, hələ marallırın bu yеrlərdən nəsli kəsilməmişdən öncə həmişə gəlib məqbərinin üstündə mələşər, buynuzlarını dəyişəmişlər…
Mənim tanıdıqlarımın içində bir neçə nəfərin kökü Üryan Xıdıra bağlıydı. Bunlardan Qumlaqda Teyfur dayı, Xudayarlıda Durna xala, Hasanlıda Şıx Nubar və başqalarını nişan verə bilərəm.
Ənvər ÇİNGİZOĞLU, jurnalist-etnoqraf
23:50