Mal yiyəsi, mülk yiyəsi, hanı bunun ilk yiyəsi?! Yoxdu, atam balası yoxdu. Dünyada baqi olan bir kimsənə də yoxdu. Hamısı o dünyanı boylayıb. Nə aparıblar? Kəfənin cibi olmadığından rəhmətdən başqa bir şey sığışmır. Rəhməti də hər adam apara bilmir. Ömründə bir yetim sevindirməyən, bir dula dayaq olmayan, bir yıxılanı dikəltməyən nə aparasıdı? Savab cəhənnəm odundan sizi savacaq. Əməlisaleh olun. Bu bir dədə tapşırmasıdı. Əməl özünüzə qalıb. Söz uzaq düşməsin, biz bir Qarabağ bəyi haqqında söhbət açmaq istəyirik. Dayanaq yerimiz arxiv materialları, bir də xalq deyimləridir.
Hüseyn bəy Şuşada, Qarabağda məşhur olan məmmədbəyovlar soyundandır. Bu soyun ulu babası Məmməd bəydir. Məmməd bəy 1798-ci ildə Kəbirli mahalının Saybalı-Zeynalabdinli obasında anadan olmuşdu. Heyvandarlıqla, qismən də əkinçiliklə məşğul idi. Müqəddəs Kərbəla torpağını ziyarət etmişdi.
Kərbəlayı Məmməd bəyin törəmələri Məmmədbəyov soyadını daşıyırdılar.
Kərbəlayı Məmməd bəyin Hüseyn bəy adlı oğlu vardı.
Hüseyn bəy Kərbəlayı Məmməd bəy 1823-cü ildə Kəbirli mahalının Saybalı-Zeynalabdinli obasında doğulmuşdu. İbtidаi təhsilini mоllа yаnındа аlmışdı. Sоnrа Şuşa qəza məktəbini bitirmişdi. Çar ordusunda hərbi xidmətə başlamışdı. Don Kazak alayında bir çox döyüşlərdə iştirak etmişdi. Praporşik rütbəsi almışdı.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov Polşada üsyanın yatırılmasında iştirak etmişdi. Üsyanın məqsədi Polşa Krallığının bərpası idi. Ruslar amansız Don kazaklarını oraya aparıb, əhalini şaşkadan keçirmişdi.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov ordudan tərxis olduqdan sonra Şuşa şəhərinə yerləşmişdi. Amma kəndlə, malikanəsi ilə əlaqəsini kəsməmişdi. Atını minib Saybalıdakı üzüm bağını gəzər, məhsulların toplanmasına nəzarət edirdi.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov şairgunə bir kişi idi. Günlərin bir günü Ağdam bazarına baş çəkir. Nəsə aldığı mal üstündə satıcı ilə çəm-xəm edir. Satıcı ona üz tutur:
-A kişi, həm bəysən, həm də əfsər. Di gəl ki, nə alırsan birər-birər qurdalayırsan.
Hüseyn bəy də qayıdır:
-Saybalıyam, Sayıbalı,
Çək-çevir də ayıb olu.
Qınama Hüsü bəyi,
Aldığın sayıb alı...
Deyirlənə görə Saybalı kəndində zalım bir kədxuda varmış. Onun camaata etdiyi zülmün həddi-hüdudu yoxmuş. Buna görə də böyüklü-kiçikli hamının bir arzusu varmış: “Bu zalım tez öləydi”.
Bir səhər kəndə xəbər yayılır ki, kədxuda ölüb. Camaatın sevinci yerə-göyə sığmır.
Kədxudanın övladı, yaxın qohumu yoxmuş. Arvadı onun ölümünü kimə deyirsə, heç kəs kədxudanın dəfni ilə maraqlanmır. Əlacsız qalan arvad kəndin ən hörmətli ağsaqqalı Hüseyn bəyin yanına gedib, ondan kömək istəyir. Hüseyn bəy dərin fikrə gedir ki, camaatı bu işə necə cəlb etsin? Çox tərəddüddən sonra ağsaqqalıq qüruru onun qəzəbinə üstün gəlir:
Arvadını çağırıb deyir:
-Sən get, mən də kömək gətirib gəlirəm.
Hüseyn bəy hər kənddən bir nəfərə tapşırır ki, adamları kədxudanın həyətinə toplayın. Özü isə hamıdan qabaq ora gedib həyətə camaatı gözləyir.
Kədxudanın əzab-əziyyət görmüş kəndlilər onun dəfnininə çox könülsüz gedirlər. O, vaxtdan da işə, bir çağırışa könülsüz, ayağını sürüyə-sürüyə gedənlər haqqında deyilir:
“Elə tərpənirsən ki, elə bil Saybalı yasa gedir”.
Hüseyn bəyin Məmmədbəyovun Mahmud bəy, Bəylər bəy, Xanlar bəy adlı oğlanları vardı (ARDTA, fond 400, siyahı 4, iş 2441, v.3).
Hüseyn bəy Məmmədbəyov: Saybalının sayılanı...
Mal yiyəsi, mülk yiyəsi, hanı bunun ilk yiyəsi?! Yoxdu, atam balası yoxdu. Dünyada baqi olan bir kimsənə də yoxdu. Hamısı o dünyanı boylayıb. Nə aparıblar? Kəfənin cibi olmadığından rəhmətdən başqa bir şey sığışmır. Rəhməti də hər adam apara bilmir. Ömründə bir yetim sevindirməyən, bir dula dayaq olmayan, bir yıxılanı dikəltməyən nə aparasıdı? Savab cəhənnəm odundan sizi savacaq. Əməlisaleh olun. Bu bir dədə tapşırmasıdı. Əməl özünüzə qalıb. Söz uzaq düşməsin, biz bir Qarabağ bəyi haqqında söhbət açmaq istəyirik. Dayanaq yerimiz arxiv materialları, bir də xalq deyimləridir.
Hüseyn bəy Şuşada, Qarabağda məşhur olan məmmədbəyovlar soyundandır. Bu soyun ulu babası Məmməd bəydir. Məmməd bəy 1798-ci ildə Kəbirli mahalının Saybalı-Zeynalabdinli obasında anadan olmuşdu. Heyvandarlıqla, qismən də əkinçiliklə məşğul idi. Müqəddəs Kərbəla torpağını ziyarət etmişdi.
Kərbəlayı Məmməd bəyin törəmələri Məmmədbəyov soyadını daşıyırdılar.
Kərbəlayı Məmməd bəyin Hüseyn bəy adlı oğlu vardı.
Hüseyn bəy Kərbəlayı Məmməd bəy 1823-cü ildə Kəbirli mahalının Saybalı-Zeynalabdinli obasında doğulmuşdu. İbtidаi təhsilini mоllа yаnındа аlmışdı. Sоnrа Şuşa qəza məktəbini bitirmişdi. Çar ordusunda hərbi xidmətə başlamışdı. Don Kazak alayında bir çox döyüşlərdə iştirak etmişdi. Praporşik rütbəsi almışdı.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov Polşada üsyanın yatırılmasında iştirak etmişdi. Üsyanın məqsədi Polşa Krallığının bərpası idi. Ruslar amansız Don kazaklarını oraya aparıb, əhalini şaşkadan keçirmişdi.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov ordudan tərxis olduqdan sonra Şuşa şəhərinə yerləşmişdi. Amma kəndlə, malikanəsi ilə əlaqəsini kəsməmişdi. Atını minib Saybalıdakı üzüm bağını gəzər, məhsulların toplanmasına nəzarət edirdi.
Hüseyn bəy Məmmədbəyov şairgunə bir kişi idi. Günlərin bir günü Ağdam bazarına baş çəkir. Nəsə aldığı mal üstündə satıcı ilə çəm-xəm edir. Satıcı ona üz tutur:
-A kişi, həm bəysən, həm də əfsər. Di gəl ki, nə alırsan birər-birər qurdalayırsan.
Hüseyn bəy də qayıdır:
-Saybalıyam, Sayıbalı,
Çək-çevir də ayıb olu.
Qınama Hüsü bəyi,
Aldığın sayıb alı...
Deyirlənə görə Saybalı kəndində zalım bir kədxuda varmış. Onun camaata etdiyi zülmün həddi-hüdudu yoxmuş. Buna görə də böyüklü-kiçikli hamının bir arzusu varmış: “Bu zalım tez öləydi”.
Bir səhər kəndə xəbər yayılır ki, kədxuda ölüb. Camaatın sevinci yerə-göyə sığmır.
Kədxudanın övladı, yaxın qohumu yoxmuş. Arvadı onun ölümünü kimə deyirsə, heç kəs kədxudanın dəfni ilə maraqlanmır. Əlacsız qalan arvad kəndin ən hörmətli ağsaqqalı Hüseyn bəyin yanına gedib, ondan kömək istəyir. Hüseyn bəy dərin fikrə gedir ki, camaatı bu işə necə cəlb etsin? Çox tərəddüddən sonra ağsaqqalıq qüruru onun qəzəbinə üstün gəlir:
Arvadını çağırıb deyir:
-Sən get, mən də kömək gətirib gəlirəm.
Hüseyn bəy hər kənddən bir nəfərə tapşırır ki, adamları kədxudanın həyətinə toplayın. Özü isə hamıdan qabaq ora gedib həyətə camaatı gözləyir.
Kədxudanın əzab-əziyyət görmüş kəndlilər onun dəfnininə çox könülsüz gedirlər. O, vaxtdan da işə, bir çağırışa könülsüz, ayağını sürüyə-sürüyə gedənlər haqqında deyilir:
Hüseyn bəyin Məmmədbəyovun Mahmud bəy, Bəylər bəy, Xanlar bəy adlı oğlanları vardı (ARDTA, fond 400, siyahı 4, iş 2441, v.3).
Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf
13:54