Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy Qarabaği: Xəttat, tarixçi, şair

Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy Qarabağda məşhur olan gülməmmədbəyovlar soyundandır. Kiçik yaşlarından şeirə, sənətə, elmə marağı olan bu şəxsiyyət həmçinin xəttat kimi bütün Qafqazda tanınmışdı. O, atasının yolunu davam etdirərək, gələcəyin tanınmış tarixi şəxsiyyətlərindən biri olmuşdur. Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy öz yaradıcılığı ilə Qarabağ poeziya məktəbində müəyyən iz qoymuşdur.

Mirzə Məmmədqasım bəyin ikinci oğlu Məhəmmədhüseyn bəy 1820-ci ildə Şuşa şəhərinin Merdinli məhəlləsində anadan olmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Sonra mükəmməl  mədrəsə  təhsili аlmışdı. Sаvаdlı  оlduğundаn  dоlаyı  mirzə  ünvаnı  dаşıyırdı. Gözəl  xətti  vаrdı. Kаtib  işləyirdi. Kitаb  üzü  köçürməklə  güzərаn  kеçirirdi.         

Аzərbаycаn  Dövlət  Əlyаzmаlаr  İnstitutundа  Mirzə  Məhəmmədhüseyn bəy Qarabağinin  xətti  ilə  köçürülmüş  kitаblаr  sаxlаnılır.

Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy Qarabağinin kitablarının əksəriyyəti it-bata düşüb. XX əsrin 20-30-cu illərində Sovet hakimiyyəti tərəfindən xalqımızın ziyalı və mütəfəkkirləri repressiyalara məruz qaldığı kimi, yüz illərlə əski əlifbada yazılmış orta əsr əlyazma kitablarımız da məhrumiyyətlərlə üzləşmiş və dövrün çətin sınağından çıxmışdır. Mənəvi sərvətimizə ən böyük zərbə məhz Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bolşeviklər tərəfindən vurulmuşdur. Əlyazma kitabları o zaman ya yığılaraq haralarasa aparılmış, ya da siyasi təqiblərdən xilas etmək üçün insanlar onları quyularda, evlərin divarlarında, damında gizlətməyə məcbur olmuşlar.

Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy Qarabaği həm də tarixçi idi. Çalışırdı ki, üzünü köçürdüyü kitabların arasında tarixi salnamələr də olsun.

Həmin kitablar arasında Hüsеyn əfəndi Həzarfənin (ö. 1103/1691) Azərbaycanın XVII yüzilə qədərki tarixindən (Atabəylər, Səfəvi, Ağqоyunlu, Qaraqоyunlu və s.) məlumatlar vеrən ümumi tarix haqqındakı “Tənqih-е Təvarix-е Mulk”  (D-208) əsərinin nüsxəsini gostərə bilərik. Nüsxəni Mirzə Məhəmmədhüsеyn bəy  Mirzə Məhəmmədqasım bəy oğlu Qarabaği 1846-cı ildə Şuşa şəhərində tərtib еtmisdir.

“Tənqih-е Təvarix-е Mulk”  müxtəsər bir umumi tarixdir. Müəllif bir giriş, doqquz bölüm və iki xatimədən ibarət əsərini Osmanlı sultanı IV Məhmədin tarix müəllimi olduğu sırada hazırlamışdır. Əsərinin Yunan, Roma və Bizans tarixləriylə ilgili qisımlərini yunanca və latınca qaynaqlardan faydalanaraq qələmə alan Hüseyn əfəndi, bu xüsusda Divan-i Hümayun baştərcümanı Panayot əfəndi ilə ikinci tərcüman Əli Ufki bəydən yardım görmüşdür. İslam və Türk dövlətləriylə ilgili bölümləri isə Mirxondun "Rövzətüş-şafa", Cənabi Mustafa əfəndinin "əl-Ayləmüz-zahir", Əli Mustafanın "Künhül-ahbai ilə Fusulül-hal vəI-əqd" və Katib çələbinin "Cihannüma" adlı əsərlərindən istifadə edərək yazmışdır. Əsərdə sırasıyla İran tarixi, Sasanilər, Batlamyuslar,  Məhəmməd peyğəmbər, ilk xəlifələr, Əməvilər, Abbasilər, Fatımilər. Osmanlılar, Roma İmparatorluğunun quruluşu və bəzi ünlü Yunan filosofları, İstanbul və Bizans imperatorları. Çəmbərlitaş və Dikilitaş, Cənəvizlilərin Qalatanı ələ keçirməsi, Çin, Maçin, Xitay və Xotən, Çin və Hind dənizlərindəki bəzi adalar, buralarda yaşayan insanların qanunları, dinləri, elm, əxlaq, ürf və adətləriylə Amerikanın kəşfi haqqında bilgi verilmiş, birinci xatimədə paralel və meredianlarla fərsəx və mil üzərində durulmuş, ikinci xatimədə isə müəllif cəmiyət və dövlət həyatıyla ilgili görüşlərini açıqlamışdır.

Mirzə Məhəmmədhüseyn bəy Qarabaği xəttatlıq sahəsində böyük şöhrət qazanmış, bu günə gəlib çatan bir çox nəfis əlyazma abidələrinin yaradıcısı olmaqla bərabər, həm də gözəl şair idi.

Mirzə Məhəmmədhüseyn bəyin Mеhdi bəy, Əliyar bəy, Mahmud bəy, İmran bəy adlı oğulları, Tutu xanım adlı qızı vardı.

 

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf

13:22