Mirzə Xəlil bəy Yüzbaşov: Azərbaycanın ilk nəvaişünası

XX əsrin önlərində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini mərhələlər konsepsiyası əsasında araşdırmaq sadəcə dəb deyil, ədəbi-tarixi bir zərurət idi. Çünki ayrı-ayrı dövrlər və onlan təmsil edən klassiklər öyrənilmədən ədəbiyyat tarixini bütöv bir orqanizm kimi təsəvvür etmək mümkün deyildi. Həmin dövrdə araşdırıcılardan biri də Xəlil bəy Yüzbaşov olmuşdur.

         Xəlil bəy Qarabağda, Şuşada tanınan yüzbaşovlar soyuna mənsubdur. Bu  soyun ulu babası Hüseyn yüzbaşıdır. Hüseyn yüzbaşı XVIII yüzilin sonu, XIX yüzilin önlərində Şuşa şəhərinin Qurdlar məhəlləsində yaşamışdı. İbrahimxəlil xan Sarıcalı-Cavanşirə xidmət etmişdi. Xandan bəy ünvanı almışdı.

Hüseyn yüzbaşının Alı bəy adlı oglu vardı.

Alı bəy Hüseyn yüzbaşı oğlu 1792-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra mədrəsədə oxumuşdu. Atasından sonra Kəbirli elinin Qurdlar obasının yüzbaşısı olmuşdu. Alı yüzbaşının törəmələri Yüzbaşov soyadını daşıyırdılar. Alı yüzbaşı Şəhribanu xanımla ailə qurmuşdu. Həsən bəy, Muxtar bəy, Cabbar bəy adlı oğlanları, Gülbahar xanım, Minə xanım adlı qızı vardı.

Mirzə Həsən bəy (1841-?) şair idi. Mir Möhsün Nəvvab ona “Kaşif” təxəllüsünü vermiş, lakin o bunu qəbul etməmişdi. Mirzə Həsən Qarabaği kimi ünlənmişdi.

Mirzə Həsən bəy Səadət xanımla ailə qurmuşdu. Abbas bəy, Məhəmməd bəy, Xəlil bəy, Qasım bəy adlı oğlanları, Saray xanım adlı qızı vardı.

Xəlil bəy Mirzə Həsən bəy oğlu 1876-cı ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. İbtidai təhsilini molla yanında almışdı. Sonra mədrəsədə oxumuşdu. Savadlı olduğundan mirzə ünvanı daşıyırdı.

Mirzə Xəlil bəy gözəl xəttat idi. Atasının kitabxanasında olan kitabların üzünü köçürməklə xəttini yaxşılaşdırmışdı.

Mirzə Xəlil bəy Yüzbaşov ədəbiyyatşünas idi. Onun bir çox Azərbaycan klassikləri haqqında XX əsrin önlərində söylədiyi mülahizələr, ilkin mənbələr əsasında yazdığı məlum tədqiqatlar, həmin klassiklərin sonrakı tədqiqi üçün etibarlı nəzəri-tarixi zəmin rolu oynamışdır.

Mirzə Xəlil bəy Nəvaişünas idi. Kiçik yaşlarından bu böyük şairi oxumaqla, təbdil etməklə məşğul olurdu. ”Bədayi-ül-bidayə”nin  və  “Nəvadür-ül-nihayə”nin  hicri  1041-ci  (1631/1632)  ildə  Yusif  İbn  Molla Məhəmməd  adlı  şəxsin  xətti ilə bir  cilddə  verilmiş əlyazması  orijinala yaxın  və yaxud orijinaldan köçürülmüş  nüsxələrdən  hesab  edilə bilər. Bu  qiymətli əlyazmasının  üzərində  onun  azərbaycanlı  nəvaişünas  Mirzə Xəlil  Yüzbaşova  mənsub  olması haqqında  3104  (=1886)-cü il  tarixli  qeyd  vardır. Bu fakt  göstərir  ki,  XIX əsr şairi  Mirzə Həsənin  oğlu  Xəlil bəy Yüzbaşızadə  hələ  9-10  yaşlarında  ikən  nəinki  Nəvaini  sadəcə  olaraq tanımış,  həmçinin  onun  əsərlərini  oxumuş, hətta  adı  çəkilən  əlyazmasını  əzizləyərək  özünə  mənsub  olduğunu  elə kitabın  özündə  qeyd etmişdir.   

Nəvainin  əsərlərinin  Azərbaycanda  tədqiqinə  gəldikdə bu,  ilk  vaxtlar  onun qəzəlləri  ilə  əlaqədar  olmuşdur. Əlyazmalarına  əsasən  məlum olur  ki, iş hələ  inqilabdan  çox  əvvəl  başlansa  da,  görülən  işlər  çap  edilməyərək künc-bucaqlarda  qalmışdır. Şairin  qəzəllərinə  yüksək  məhəbbət  bəsləyən  Mirzə  Xəlil bəy Yüzbaşov  1914-cü  ildə  Nəvainin  dörd  yüz  əlliyə  yaxın  qəzəlini, bir  məsnəvisini, on iki  qitə  və yeddi  fərdini  azərbaycancaya  təbdil  etmişdir.

Əlişir Nəvai zəmanəsinin ictimai-ədəbi mühiti, əsərlərinin geniş, əhatəli şəkildə öyrənilməsi, özbək-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin davamlı olaraq araşdırılması ilk öncə Xəlil bəy Yüzbaşovun - nəvaişünas alimin adı ilə bağlıdır. Təbiidir ki, Nəvainin həyat və yaradıcılığı, yaşadığı dövrün ədəbi mühiti, ictimai-siyasi hadisələri, haqqında yazılanlar, aparılan tədqiqat işləri ilə bağlı bilgilər tam olaraq Xəlil bəy Yüzbaşovda əks olunmayıb.

Mirzə Xəlil bəy Yüzbaşov şair idi. İncə ruhlu şeirlər yazırdı. Bu pоeziya saf mənəvi aləmin, aydın məfkurənin, sabaha dərin inamın, sevgiyə оdlu məhəbbətin parlaq ifadəsidir. Оnun səmimi, ürəkdən qоpub gələn, zamanın qarşıya qоyduğu tələblərə cavab kimi meydana çıxan pоeziyası çоx vaxt siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə birləşmişdir.

Mirzə Xəlil bəy Yüzbaşov yaşamının son dönəmindən bilgimiz yoxdur. Axtarışlarımız davam edir.

 

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf

 

12:50