Hacı Qulu Qarabaği: Əhvalati-mərdi-xəsis

XIX əsrdə Şuşa şəhər əhalisinin sosial tərkibi kifayət qədər öyrənilməmişdir. Belə ki, XIX əsr müəllifləri əsərlərində əhalinin sosial tərkibinə lazımi əhəmiyyət verməmiş, habelə dövrün dövlət məmurları da bu istiqamətdə statistik qeydləri aparmamışdılar ki, bu da məsələnin həlli üçün böyük çətinlik törədir. Bununla belə, ilk mənbələrdə və tarixi ədəbiyyatda təsadüf etdiyimiz son dərəcə məhdud materiallar əsasında Şuşa şəhər əhalisinin sosial tərkibini aşağıdakı kimi təqdim etmək olar: dörd təbəqədən ibarət olan ali zümrə-hərbi əyanlar, mülki bürokratiya, ali ruhanilər, iri və kiçik torpaq sahibləri; ticarətlə məşğul olan iri, orta və kiçik tacirlər; şəhərlərin başlıca istehsalçıları olan sənətkarlar; şəhərətrafı torpaqları becərənlər və heyvandarlıqla məşğul olanlar; günəmuzd fəhlələr və digərləri. Bizim qəhrəmanımız Hacı Qulu tacir zümrəsinə aid idi.

Hacı Qulunun atası Məhəmmədəlidir. Məhəmmədəli təxminən 1763-cü ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. Məhəmmədhəsən ağa İbrahimxəlil xan oğlu Sarıcalı-Cavanşirin məiyyətində idi.

Məhəmmədəli Hürü ilə ailə qurmuşdu. Qulu, Abbas adlı oğulları vardı.

Qulu Məhəmmədəli oğlu 1792-ci ildə Şuşa şəhərində doğulmuşdu. Molla yanında oxumuşdu. Cəfərqulu xan Məhəmmədhəsən ağa oğlu Sarıcalı-Cavanşirə xidmət etmişdi. Ticarətlə məşğul idi. Müqəddəs Məkkəyi-müqəddəsi ziyarət etmişdi.

Ədəbiyyatşünas Bəylər Məmmədov onun haqqında yazır: “Qarabağın  məşhur  tacirlrindən  olan  Hacı  Qulu  Qasım bəy Zakirlə,  Cəfərqulu  xan  Nəvayla,  Xurşidbanu Natəvanla  bir  dövrdə  yaşamış,  əqli,  fərasəti və  zirəkliyi  sayəsində  xeyli  var-dövlət  toplamışdır. Vaxtilə  onun Şuşada  tikdirdiyi  əzəmətli  saray  öz memarlıq  üslubu  və  milli  koloriti  ilə  indi  də  tamaşaçılarda  heyrət  doğurmaqdadır. O,  qazanc  mənbəyi  kimi,  əsasən,  icarədarlıqdan  və  podrat  üsulundan  istifadə  edə  bilmiş,  iqtisadiyyatda  qənaət  metoduna  üstünlük  vermişdir. Hacı  Qulunun zirəkliyi,  hazırcavablığı  və  xəsisliyi  haqqında  yaranan  lətifələr,  məsəllər  və  səhnəciklər  bu  gün  də  xalq  arasında  yaşayıb  yayılmaqdadır. Qasım  bəy  Zakir  şeirlərinin  birində  Hacı  Qulunun  tacir  təbiətinə  gülərək  yazırdı:

 

                   Nəinki  cənabi  Hacı  Qulu  tək,

                   Xanın  bostanının  növbəri  gəlcək,

                   Zorlayıb  yaxşısın  evə  göndərə,    

                   Çarığın-çuruğun  təhvilə  verə”. [Bəylər Məmmədov, Qarabağın baməzə adamları, Bakı, “Yazıçı”, 1992, səh. 35.]

 

Böyük şairin yazdığı kimi Hacı Qulu Cəfərqulu xana xidmət edərkən xeyli vəsait əldə etmişdi. Qasım bəy Zakir başqa bir şeirində Cəfərqulu xan Nəvaya yazırdı:

 

Cəfərqulu xana

Hacı Qulu səndən, ey taci-sərim,

Ziyadə-ziyadə xürrəm olubdur!

Söz veribdir sizə Qruzenştern,

Poçotniklik işi möhkəm olubdur.

 

Dünən güzar etmiş idi bu yana,

Çox söhbət eylədi Süleyman xana,

Guya bu mücdədən olub divana,

Papaq və saqqalı püfhəm olubdur.

 

Həmişə sizlərdən eylərdi qeybət,

Deyərdi, verməzsiz qədrinə qiymət.

Hanı onda indi əvvəlki halət?

Bi əcaib məddah adəm olubdur!

 

Bundan əqdəm on put qədri həlviyat,

Mir pəncəyə sizdən olubdur sövqat.

Döşüyəndə Hacı Quluya qat-qat,

Nisfindən artıcaq, bil, kəm olubdur!

 

Dedi: “Gərçi etdim onda bu işi,

İndi dəyişmişəm belə rəvişi.

Mən olmuşam xana ixlaslı kişi,

Köhnə niyyətlərim bərhəm olubdur”.

 

Pənah xan nəslindən dəxi bir adəm,

Tövbə etdi, aldatmayam dəmadəm.

Haciyi-möhtərəm, ey qibləgahəm,

Guya İbrahimi-Ədhəm olubdur!

 

Bundan belə olsun sizə bəşarət,

Hacı olub indi əhli-kəramət.

Gərək ola ona hər yerdə hörmət,

Cənabi-dövlətdən əkrəm olubdur!

 

Qruzenşternə sizdən bir namə,

Gərəkdir yazıla, yetə əncamə.

Yəqindir yetirir işin itmamə,

Zəxminə vədəsi mərhəm olubdur!

 

Bəylər Məmmədov Hacı Qulunun adı ilə bağlı olan folklor nümunələrini toplayıb öz kitabında nəşr etdirmişdir. Həmin örnəklərdən:

 

                            Sənə  ki,  pul  çıxar

 

         Neçə  gün  idi  ki,  Hacı  Qulu  qapısında  su  quyusu  qazdırırdı. Bir  gün  quyunun  yanına  gəlib,  işin  nə  yerdə  olduğunu öyrənmək  istədikdə, kənkan deyir: 

  • Hacı,  bu  quyudan  sənə  su çıxmaz!

Hacı  Qulu cavabında  deyir:

  • Eybi  yox, mənə  su  çıxmasa da,  sənə  pul çıxar!

 

Rzaquluya  bax,  şükr  eylə

 

         Şuşada  ən dövlətli  şəxs  Hacı  Qulu, ən kasıb  adam  isə  cır-cındır  paltarla  su  daşıyan  yetim  Rzaqulu  hesab  edilirdi. Bir  gün  söhbət  əsnasında  Hacı  Quluya  deyirlər  ki, sənin  adın çəkilərkən  camaat  dərindən  köks  ötürür. Hacı  Qulu  cavabında  həmin  adamlara  belə  məsləhət  görür:

  • Çox  nahaq  yerə, qoy  camaat  Hacı  Quluya  baxıb  ah  çəkincə,  Rzaquluya  baxıb  şükr  eləsin!

 

                                 Qaşıq

 

  Hacı  Qulunun  çoxdan  bəri  işlətdiyi  bir taxta  qaşığı  görən  qonşusu,  belə  sınıq,  əldən getmiş  qaşığı  saxlamaq  üstündə  Hacını  məzəmmət  edəndə,  Hacı  bunu bəhanə  gətirir:

     -Qaşığı  çoxdan  atardım,  amma  indiyə  qədər  öz  canına  çəkdiyi  yağa  heyfim  gəlir.

 

Qazanc  yolu

 

       Bir  dəfə  dostları  Hacı  Quluya  deyirlər:  “Ay  Hacı,  bəzi  adamlar  maraqlanıb  soruşurlar  ki,  görəsən  Hacı  bu  qədər  var-dövləti,  cah-calalı necə  qazanıbdır”?  Hacı  Qulu  bir qədər  qımışıb, hiyləgərcəsinə  gülümsədikdən  sonra:

-Bunu  çoxları  məndən  xəbər  alırlar. Cavabı  isə  sadədir, -  deyir. – Əgər  onlar  varlanmaq  istəyirlərsə,  gərək  mənim  haqqımda  az  düşünlər. Çünki hər  dəfə  baş  sındırıb fikirləşdikcə  gec  yatmalı,  neft işlədib  çıraq  yandırmalı,  odun  yarıb  ocaq qalamalı,  səhər  də  yuxudan  gec  durmalı olurlar  ki,  bu da izafi  xərcdir. Bu  cür israfçılığın  əvəzində  tezdən  durub  iş  dalınca  qaçsalar,  yəqin  ki,  onlar da dövlət  sahibi  ola  bilərlər.

 

 

Ucuz  nökər

 

Bir  gün  Hacı  Qulu  oğlunu  öyrədib bazara  göndərir  ki,  ucuz  qiymətə  işləyən  bir  nökər  tapsın. Oğlu  da  xeyli  axtarıb  arayandan  sonra  az  maaşla  işləməyə  razı  olan nökər tutub evə  qayıdır. O,  atasına  şad  xəbər verir  ki,  bəs istədiyin  nökər tapılıb. Hacı  Qulu  tezcə  oğlundan  soruşur:

  • Bala,  de  görüm,  ayı neçəyə  danışmısan?

Oğlu  sevinclə  cavab  verir:

  • Ata,  ayı  səkkiz  manata,  yeməyi  də  özündən.

Hacı  Qulu  başını  bulaya-bulaya  narazılığını  bildirir:

  • Yox, oğul,  bir az  bahadur. Gərək sən  bizim  yeməyimizi  də  ora  əlavə  edəydin.

 

 

                                Pul çatdı

 

Cavan  bir  oğlan  Hacı  Quluya  yaxınlaşıb,  bir aylığa ondan  25 manat  borc  istəyir. Hacı  Qulu oğlanın  sağlam  vücuduna  baxıb  belə  qərara  kəlir  ki, hələ  pulu verməmiş  onu  bir  qədər  işlətsin. Həyətdəki  un  tayını  oğlana  göstərib deyir:

  • Oğul,  zəhmət  olmasa  bu  kisələri  götür,  qoy  anbara.

Oğlan  tapşırığı  yerinə  yetirəndən  sonra  xahiş  edir  ki,  qatırların  yükünü  alsın. Oğlan  bu işi  də  görüb  qurtarmağa  yaxın  Hacı  başqa  sifariş  verir  ki,  bəs  o  nərdivanı də  damın  üstünə  qaldırsan. Cavan  oğlan  görür  ki, Hacı  bu  minval  ilə  onu axşama  qədər  işlədəcək. Odur  ki,  oradan  yayınıb  gedir. Hacı  neçə  gündən  sonra  oğlanla  rastlaşarkən  Hacı  Qulu  deyir:

  • Ay  oğul, niyə  gəlib  o əmanəti  aparmadın?

Cavabında  oğlan  rişxəndlə: - Hacı,  narahat  olma  pul  çatdı – deyir.

 

                            Ağır  dərd

 

         Dost-tanışların  biri  Hacı  Qulunu  pərişan  görüb  soruşur:

  • Ay  Hacı,  niyə  məyus-məyus  cavab  verir:

- Axı  nə  bəla  üz   verib  ki? – deyə  dostu  yenə  də  təkidlə  xəbər  alır.

- Nə  olacaq? İki  siçan  dadanıb  dükana,  hərəsi  gündə  beş  dənə  buğda  yesə,  gör  indi  ayı  neçəyə  düşür.

 

                            Can  deyil  ha

 

         Hacı  Qulu  malının,  canının  və  dükanlarının  salamatlığı  üçün  hər  ay  qeyri-rəsmi  şəkildə  pristava  pul  verirmiş Bir  gün  pristav  özü  pulu  Hacıdan  almağa  vaxtı  çatmadığındam  dalınca  başqa  adam  göndərir. O  da  pristavın  sifarişini  Hacı  Quluya  yetirir. Hacı  çox  əzab-əziyyətdən  sonra  əlini  daıla  uzadıb  pul  götürür  və  saydıqca  əlləri  başlayır  əsməyə. Kənardan  Hacıya  göz  qoyan  adam:

  • Hı,  Hacı,  nədir,  pul  sayanda  əllərin  titrəyir?! – deyə  zarafatla  Hacıya sataşır.

Hacı  isə  pul  saya-saya  cavab  verir:

     - Ədə,  əllərim  əsməsin  neyləsin,  puldur  ey bu,  can  deyil ha,  verəsən!  [B. Məmmədov, gös. əsər, səh.35-38.]

 

***

Demək olar ki, külli Qarabağda Hacı Qulunu tanımayan olmayb. Bir gün Hacı ev tikdirmək üçün bir neçə usta çağırır. Onlar qiymət üstündə çəm-xəm, çənə-boğaz edirlər. Mübahisənin qızğın yerində oğlu Hacıya yaxınlaşıb, bazara gedəcəyini bildirir. Hacı ona bir neçə şeylə yanaşı yumurta almağı tapşırır. Söhbət əsnasında cibindən bir həlqə çıxarıb, oğluna uzadır:

-Bala, al bu halqanı, hansı yumurta halqadan keçməsə, onu alma.

Ustalar bir-birinə ima-işarəynən baxışırlar. Deyirlər çətin bu xəsis, qırnaz adamdan haqq alalar. Çənə-boğazı buraxın gedək. Başlayırlar dillərini sürüməyə.    

Dünyagörmüş hacı onları xatircəm edir:

-Ay mənim əzizlərim, alver başqa işdi, ev tikmək başqa iş. Oğlum hələ gəncdir. Alverin yol-yolağasını bilmir. Bu halqaynan demək istəyirəm ki, ay oğul, onu bil ki, ticarət bir məktəbdi, gərək hər şeyə, hətta yumurtaya da diqqət yetirəsən. Pul qazanmaq asan, xərcləmək çətindi. Yumurta burda vasitədi. Mən oğluma pul xərcləmək dərsini öyrədirəm. Siz evi tikməkdə olun...

 

***

 

Hacı Qulu mesenat idi. O, qardaşı Məşədi Abbasla birlikdə Bakı Qız məktəbinin nəfinə 4.000 manat ianə vermişdi.

Hacı Qulunun törəməsi Quliyev soyadını daşıyırlar.

Hacı Qulu Sənəmlə ailə qurmuşdu. Əbdüləli, İbrahim, Mustafa adlı oğulları, Bədir, Dürnisə adlı qızları vardı.  [ARDTA, fond 10, siyahı 1, iş 81, vərəq 122.]

Ənvər Çingizoğlu, jurnalist-etnoqraf

 

12:27